محمد بن حارث خشنیخُشَنی، محمد بن حارث، فقیه و شرح‌حال نگار مالکی قرن چهارم بود. ۱ - شناخت اجمالیکنیهاش ابوعبداللّه بود و در خُشَن (قریه‌ای نزدیک قیروان) به دنیا آمد و بعدها خُشَنی خوانده شد. [۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۷۲.
[۲]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۴۴، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
تاریخ دقیق تولد خشنی معلوم نیست ولی برخی مورخان وی را در ۳۱۱ یا ۳۱۲ نوجوان دانسته‌اند. [۳]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۶، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴]
عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۳، ص۸۱، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
ازاین‌رو، حسن حسنی عبدالوهاب [۵]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۴۴، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
تولد او را در دهه آخر قرن سوم حدس زده است.۲ - اساتیدخشنی دروس مقدماتی فقه و حدیث را در قیروان از استادانی چون احمد بن زیاد ، احمد بن نصر هواری و ابوبکر محمد ابن لبّاد فراگرفت. سپس برای تکمیل تحصیلات خود، در ۳۱۱ یا ۳۱۲ به قرطبه رفت و در آنجا از علمای آن دیار، از جمله احمد بن عُباده ، محمد بن عبدالملک و قاسم بن اصبغ بیّانی بهره برد. [۶]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۲، ص۸۰۲، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۷]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۶، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸]
عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۳، ص۸۱، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
[۹]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۱۰۰۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۳ - مشاغل و مناصببه گزارش برخی منابع، خشنی پیش از ۳۲۰ به شهر سَبته رفت و مدتی در آنجا سکونت گزید و به تدریس پرداخت، ولی دوباره به قرطبه بازگشت. [۱۰]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۶، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱]
عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۳، ص۸۱، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
او در قرطبه تحت حمایت حاکم آنجا، حَکَم‌بن عبدالرحمان ملقب به مستنصرباللّه ، بود. حَکَم وی را به سرپرستی امور مواریث در شهر بَجّانه و سرپرستی شورای قرطبه منصوب کرد. [۱۲]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۳]
ابن فرحون، الدیباح المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، ج۲، ص۲۱۳، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴).
[۱۴]
کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج ۳، ص۸۸، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹.
پس از درگذشت حَکَم در ۳۶۶، خشنی از مناصب دولتی عزل شد و برای امرار معاش به کارهایی چون داروسازی پرداخت. [۱۵]
عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۳، ص۸۲، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
او به تدریس و تألیف کتاب نیز اشتغال داشت.۴ - شاگردانعبدالرحمنبن احمد تَجیبی معروف به ابن‌حَوْبیل، سعید بن ابوحامد و سلیمان بن عبدالرحمان از جمله شاگردان و راویان حدیث از وی هستند. [۱۶]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۱، ص۲۹۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۱۷]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۱، ص۳۲۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۱۸]
محمد بن محمد مخلوف، شجرة‌النور الزکیة فی طبقات المالکیة، ج۱، ص۹۴، قاهره ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۵ - وفاتبرخی شرح‌حال‌نگاران سال درگذشت خشنی را ۳۶۱ یا ۳۶۴ ذکر کرده‌اند، [۱۹]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۲، ص۸۰۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۰]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۸، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
ولی ذهبی [۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۱۰۰۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
باتوجه به این‌که وفات حکم بن عبدالرحمان در زمان حیات خشنی روی داده، تاریخ وفات خشنی را سال ۳۷۱ ذکر کرده‌است. مدفن خشنی در مقبره مؤمره در قرطبه قرار دارد. [۲۲]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۲، ص۸۰۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۶ - قدرت علمیخشنی را فقیهی زیرک، آشنا به فن مناظره و علوم و هنر های گوناگون، و کوشا در نگارش کتاب‌های شرح‌حال و طبقات دانسته‌اند. تصریح مورخان به پذیرفته شدن رأی وی درباره تغییر جهت قبله مسجدجامع سبته، نشان‌دهنده آشنایی او با ریاضیات است. وی در کیمیا و پزشکی نیز مهارت داشت، همچنان که شعر نیز می‌سرود. [۲۳]
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، ج۲، ص۸۰۲ـ۸۰۳، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۴]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۶۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۵]
ابن فرحون، الدیباح المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۳، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴).
۷ - آثارخشنی آثار متعددی تألیف کرد که غالب آن‌ها شرح‌حال عالمان مالکی یا در موضوع فقه مالکی است. وی این کتاب‌ها را به خواست حَکَم‌بن عبدالرحمان نوشت. از آثار اوست: ۱) اخبارالقضاة بالاندلس، شرح‌حال علمای اندلس تا اواسط قرن چهارم، که با ترجمه اسپانیایی ریوئیرا در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ در مادرید منتشر شد. اصل کتاب نیز بارها با نام قضاة قرطبة در قاهره چاپ شده است. [۲۶]
محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۹۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۲)طبقات علماءافریقیة، که برخی آن را تکمله طبقات محمد بن احمد ابوالعرب (محدّث و شرح‌حال‌نگار) دانسته‌اند. [۲۷]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۴۶، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
این اثر در ۱۳۷۲ در قاهره همراه قضاة قرطبة چاپ شده است.۳) اخبارالفقهاء و المحدّثین که در ۱۴۲۰ در بیروت چاپ شد. [۲۸]
محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۹۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۹]
عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، ج۳، ص۸۲، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
۴) الاتفاق و الاختلاف فی مذهب مالک (رأی مالک الذی خالفه فیه اصحابه)، که برخی این دو را دو اثر مجزا دانسته‌اند. [۳۰]
محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۹۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۳۱]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۳۲]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۱۰۰۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۳۳]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۵۱، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
۵)الفُتْیا، که در تونس چاپ شد. [۳۴]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۳۵]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۴۶، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
۶) التعریف. [۳۶]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷)مناقب سحنون، که قاضی عیاض در ترتیب‌المدارک خود از آن بهره برده‌است. ۸) الاقتباس، در شرح‌حال عالمان مالکی . [۳۷]
حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، ج۴، ص۴۷، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
[۳۸]
محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۹۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۳۹]
عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۶، ص۲۶۷، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن فرحون، الدیباح المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴). (۲) ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۳) کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹. (۴) حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱. (۵) محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۶) عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸). (۷) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۸) سمعانی، الانساب. (۹) عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۰) محمد بن محمد مخلوف، شجرة‌النور الزکیة فی طبقات المالکیة، قاهره ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا). ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حارث خشنی». |